شاهد-علوم تجربي  

کار دستگاه عصبی:

دستگاه عصبی كار هماهنگی ، كنترل  و ارتباط بین اندام های بدن را بعهده دارد .بدین منظور این دستگاه با  باسه عمل زيردرگیر است : 

•     دریافت پیام 
•     پردازش اطلاعات دریافتی
•     صدور فرمان 

بخش های دستگاه عصبی:

•    دستگاه عصبی مركزی یا مراكز عصبی ( CNS ) 

             شامل : مغز  و نخاع

•    دستگاه عصبی محيطی یا اعصاب ( PNS ) 

              شامل : اعصاب مرتبط با مغز و اعصاب مرتبط با نخاع این اعصاب از نظر عمل به دو گروه تقسیم  می شوند : 

          ۱- اعصاب حسی ( كه پیام ها را به مراكز عصبی می برند ) 

         ۲- اعصاب حركتی ( كه باعث تحرك ماهیچه ها یا ترشح غده ها می شوند) 

بافت عصبی  : 

           بافت اصلی دستگاه عصبی بافت عصبی  نام دارد . این بافت از سلول های عصبی یا نورون (  Neuron )تشكیل شده است . 

ساختمان دستگاه اعصاب

سیستم عصبی (دستگاه اعصاب) از دو دسته از سلول ها تشکیل شده است:

• سلول های تحریک پذیر یا نورون ها

• سلول های تحریک ناپذیر شامل نوروگلی ها و اپاندیم ها

تعداد نورون ها در مغز انسان حدود 100 بیلیون (میلیارد) است و تعداد نوروگلی ها چندین برابر تعداد نورون ها است!

اگرچه تعداد نوروگلی ها (neuroglia) چندین برابر تعداد نورون ها است، اما به دلیل اندازه کوچک نوروگلی ها، تقریباً نصف مغز و نخاع توسط نورون ها و نصف دیگر توسط نوروگلی ها ساخته می شود (یعنی با این که تعداد نوروگلی ها بسیار بسیار زیاد و چندین برابر نورون ها است، ولی به دلیل اندازه کوچکشان حجم زیادی را اشغال نمی کنند و حجمشان برابر حجم نورون ها است).

نورون چیست؟ 

سلول عصبي (نورون) : سلّولهای عصبی یا نورون ها سازندگان دستگاه عصبی مرکزی و محیطی هستند.هر نورون از یک جسم سلّولی که دارای اندامکها میباشد تشکیل شده که جسم سلّولی نورون بر خلاف یاخته های دیگر دارای زایده یا زایده هایی میباشد.که به این زایده ها دندریت و در نورون حرکتی به طویلترین آنها آکسون میگویند البته آکسونها برای انجام کارهای به خصوصی تخصّص یافته اند. از نکاتی که می توانیم راجع به نورون ها بگوییم این است که آنها تنها یاخته های بدن هستند که تکثیر نمی شوند.بنابراین چون هر سلّول عصبی جایگزینی ندارد،این دستگاه به مرور فرسوده میشود.به همین دلیل این دستگاه و به خصوص قسمت مرکزی آن به حفاظتی قابل اعتماد نیاز دارد.
نورون در حقیقت سلول اصلی سیستم عصبی است و بعضی از نورون ها را هم بعنوان واحد ساختمانی و هم به عنوان واحد عمل کننده سیستم عصبی می شناسند.

هر نورون متشكل از سه قسمت است : 

1.  دندریت (Denderite)، دریافت كننده پیام
2. جسم سلولی (cell body )، محل قرار گرفتن هسته
3. آكسون ( axon )

  رشته یا  تار عصبی : 

به دندریت ها وآكسون های بلند، رشته عصبی گویند .

رشته های عصبی بلند توسط نوع چربی سفید رنگ به نام میلین پوشیده شده است . 

  عصب : 

 به مجموعه تار های عصبی كه توسط غلافی در بر گرفته شده اند ، عصب گویند . 

اجزای تشکیل دهنده نورون :

هر نورون از هسته و سیتوپلاسم اطراف آن تشکیل شده که مجموعه شان جسم سلولی (cell body) را به وجود می آورند. به زایده های نازکی که از جسم سلولی منشعب هستند زایده های عصبی گفته می شود. زایده های عصبی شامل آکسون و دندریت ها هستند. تعداد دندریت ها در نورون ها معمولاً زیاد است و با شاخه شاخه شدن های زیاد، درخت دندریتی را ایجاد می کنند. دندریت ها پیام ها را به جسم سلولی هدایت می کنند. در حالی که آکسون پیام ها را از جسم سلولی دور می کند. آکسون در نورون تک است و در یک نورون آکسون های متعدد وجود ندارد (برخلاف دندریت ها که معمولاً متعددند).

2- دندریت:

شاخکهای کوتاه منشعب متّصل به جسم سلّولی(نورون حرکتی) و یا شاخک بلند متّصل به جسم سلّولی(در نورون حسّی و به جای آکسون) هستند که به طور کلی کار ارتباطات را بر عهده دارند.
درندریت ها زایده هایی هستند که در حقیقت ادامه سیتوپلاسم جسم سلولی هستند و نقطه شروع آنها را مشکل می توان مشخص کرد. بنابراین عناصر سیتوپلاسمی در داخل دندریت دیده می شود. دندریت ها هرچه از جسم سلولی دور می شوند، باریک تر شده و شاخه شاخه می شوند و شاخه های به دنبال هم انشعاباتی که به تدریج باریک تر می شوند را به وجود می آورند.

در داخل دندریت ها و سیتوپلاسم جسم سلولی، ریبوزوم ها وجود دارند.

3- آکسون:

آکسون:رشته ای بلند متّصل به جسم سلّولی در نورون حرکتی که در غلافی از چربی و پروتیین و سفید رنگ که میلین نام دارد است.این رشته پیام عصبی را حمل کرده و در انتهای منشعب خود به کمک فضای سیناپسی(فضایی بین منشعبات آکسون و دندریت های سلول گیرنده) و به مدد حامل های شیمیایی پیام ،آن را انتقال میدهد.
آکسون زایده ای است که از جسم سلولی یا از تنه یک دندریت اصلی شروع می شود. شروع آن در روی جسم سلولی بصورت برآمدگی تپه ای شکلی به نام تپه آکسونی است. به قسمتی از آکسون که بعد از تپه آکسونی قرار گرفته، قطعه ابتدایی گفته می شود. قطعه ابتدایی عبارت است از فاصله بین نوک تپه آکسونی تا نقطه شروع پوشش میلینی آکسون.

انتهای آکسون ها به سلول های عصبی دیگر، رشته های عضلانی یا سلول های غده ای ختم می شود. در مغز و نخاع، آکسون یک نورون به انتهای سیناپسی نزدیک تر می شود و اکثراً شاخه های متعددی ایجاد می کند.

 ساختار و کار نورون ( واحد عملی دستگاه عصبی )

وظیفه: تولید ، هدایت ، و انتقال پیام عصبی

 انواع نورون ها(بر اساس عملکرد)

نورون، سلول اصلی سیستم عصبی است. نورون ها سلول هایی با اندازه های بسیار متفاوت هستند که قطر کوچک ترین نورون ها درحدود پنج میکرون و قطر بزرگ ترین نورون ها حدود 120 میکرون است (هر میکرون یک میلیونیوم یک متر است). طول آکسون نورون ها از چند میلی متر تا حدود یک متر است و گاهی حجم آکسون یک نورون صد برابر بزرگ تر از حجم جسم سلولی آن است.

  ۱- نورون حسی: 

 پیام هارا ازاندام های حسی بهمراكز عصبی انتقال می دهند و دندریت  بلند دارند . 

  ۲- نورون حرکتی:

  فرمان ها را از مراكزعصبی به اندام های عمل كننده ( ماهیچه یا غده ) انتقال می دهند وآكسون بلند دارند  . 

  ۳- نورون بینابینی (رابط)  : 

 در مراكز عصبی قرار دارند و بین نورون حسی وحركتی ارتباط برقرار می كنند.

تقسیم بندی نورون ها بر اساس نوع زایده های سلولی:

1-نورون های یک قطبی: در این نوع از نورون ها یک زایده به جسم سلولی متصل است و کمی دورتر از جسم سلولی به شاخه های دندریتی و آکسون تقسیم می شود. مثل نورون های گره (عقده) پشتی اعصاب نخاعی، گاهی نورون های یک قطبی را یک قطبی کاذب می نامند. چراکه یک قطبی شدن آنها در روند رشدی ثانویه است.

2-نورون های دوقطبی: این نورون ها دارای دو زایده در دو قطب جسم سلولی هستند. مانند نورون های دوقطبی شبکیه چشم.

3-نورون های چندقطبی: این نورون ها دارای زایده های متعددی هستند. به طوری که به جسم سلولی، معمولاً یک آکسون و  چند دندریت متصل است. اکثر نورون های سیستم عصبی مرکزی از این نوع هستند. نورون های چندقطبی به اسم های مختلفی نامیده می شوند.

نوع تقسیم بندی خاص دیگری نیز وجود دارد که به وسیله دانشمندی به نام "گلژی" پیشنهاد شد و توسط "کجال" Cajal تعریف شد. بر اساس این نوع تقسیم بندی نورون ها به دو گروه تقسیم بندی می شوند:

الف-نورون های نوع یک گلژی با جسم سلولی بزرگ و آکسون بلند، به طوری که آکسون آنها دورتر از جسم سلولی رفته و به سایر قسمت های سیستم عصبی، عضله یا پوست می رسد.

ب-نورون های نوع دو گلژی با جسم سلولی کوچک و آکسون کوتاه که در نزدیک جسم سلولی خاتمه می یابد. این نوع نورون ها را نورون کوچک نیز می نامند. گفته می شود که نود درصد نورون ها در سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) از همین نوع هستند.

 سیناپس چیست؟

 به محل اتصال بین نورون ها و یا نورون ها با سایر سلول ها سیناپس می گویند. سطح قسمت های مختلف نورون همگی زمینه ایجاد سیناپس را دارند. بنابراین قسمتی از نورون می تواند با هر قسمتی از نورون بعدی سیناپس داشته باشد. شایع ترین سیناپس، سیناپس بین آکسون یک نورون با دندریت نورون بعدی است.

به فضای بین این دو نورون، فضای سیناپسی می گویند. به نورونی ک پیام عصبی (مثل درد، احساس گرسنگی و هر نوع پیام دیگری) را منتقل می کند، نورون پیش سیناپسی و به نورونی که پیام را دریافت می کند، نورون پس سیناپسی می گویند. انتقال پیام از یک نوع نورون به نورون دیگر ممکن است شیمیایی باشد. یعنی پیام با انتقال مواد شیمیایی خاصی منتقل شود و یا ممکن است الکتریکی باشد. یعنی پیام به طریق الکتریکی بین دو نورون منتقل شود.

انتقال دهنده های عصبی : ناقل پیام در فضای سیناپسی

میلین چیست؟

بسیاری از نورون ها را لایه ای از جنس غشا (پروتئین و فسفولیپد) به نام غلاف میلین پوشانده است. میلین رشته های آکسون و دندریت را عایق بندی می کند. میلین موجب می شود ک پیام عصبی در آکسون و دندریت سریع تر حرکت کند.

غلاف میلین در قسمت هایی از رشته قطع می شود که به این قسمت ها "گره رانویه" گفته می شود. بنابراین در گره های رانویه، غشای رشته های عصبی در تماس مستقیم با مایع اطرافش قرار دارد. زیرا میلین وجود ندارد. وجود میلین بخصوص در نورون هایی که مربوط به حرکات سریع بدن هستند، بسیار مفید است.

سلول های شوان چه سلول هایی هستند؟

سلول های شوان، سلول هایی هستند که همه رشته های سیستم عصبی محیطی (یعنی رشته های عصبی خارج از مغز و نخاع) را می پوشانند. در حقیقت میلین رشته های عصبی محیطی توسط این سلول ها ساخته می شود. در رشته های عصبی میلین دار، هر سلول شوان دور یک آکسون را پوشش داده و غلاف میلین را درست می کند.

در سیستم عصبی مرکزی (یعنی در مغز و نخاع) سلول هایی به نام "اولیگودندروسیت ها" میلین را می سازند. اما سلول های شوان و اولیگودندروسیت ها دو تفاوت مهم با هم دارند:

1-یک سلول شوان فقط یک بخش از میلین یک رشته عصبی را درست می کند، در حالی که یک اولیگودندروسیت، ممکن است 40، 50 بخش را میلین دار کند.

2-رشته های بدون میلین هم، در سیستم عصبی محیطی به وسیله سلول های شوان پوشیده شده اند. ولی در سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) رشته های بدون میلین توسط اولیگودندروسیت احاطه نمی شود.